आवेश घातक हुन्छ

                              

                                              

            मानिसमा कुनै न कुनै रूपमा वातावरण प्रतिकूल हुँदा वा त्यसको आशंकाको अवस्थामा आवेशको क्षण हरेकको जीवनमा आएको हुन सक्छ। यो स्वाभाविक हो। मानिसमा खासगरी तीन किसिमका आवेशहरू  देख्न पाइन्छ – (१) सामान्य (२) देखावटी र (३) नकारात्मक आवेश। सामान्य आवेश जतिञ्जेलसम्म विध्वंसात्मक हुँदैन तबसम्म त्यो कसैको बानी, बेहोरा र स्वभावको रूपमा लिइन्छ र त्यसलाई कसैले त्यत्ति ध्यान दिदैन। त्यसको विपरीत विध्वंसात्मक रूपको बन्न पुग्यो भने त्यो नकारात्मक बन्न जान्छ र घातक बन्न पुग्छ। देखावटी आवेशचाहीँ ज्यादात्तर परिवारमा त्यसमा पनि अभिभावकको सन्तान वा आश्रितहरूप्रति देखिन्छ। हुन सक्छ यो मान्यजनको आफूभन्दा उमेरले कान्छा, साना या ज्ञान, अनुभवले आलाकाचाहरूप्रति पनि हुन सक्छ। यो शिक्षकको विद्यार्थीहरूप्रति वा गुरुको शिष्यहरूप्रति पनि हुन सक्छ। कतिपय अवस्थामा त्यहाँ यही देखावटी आवेशले काम गरी रहेको हुन्छ। यसलाई अर्को शब्दमा भन्न प-यो भने सकारात्मक आवेशको नाम दिए पनि हुन्छ। किनभने यस्तो आवेशमा कसैको हित, कल्याण र भलाइको  उदेश्य अन्तर्निहित भएको हुन्छ। कतिपय मानिसहरू क्रोध र आवेशलाई एकै ठाउँमा राखेर हेर्ने गर्छन् तर त्यो ठीक होइन। क्रोधमा नकारात्मकताले प्रारम्भमै काम गरिरहेको हुन्छ भने आवेशमा नकारात्मकताको मात्रा केही कम हुने हुन्छ। आवेश सुरुवाती अवस्था हो भने क्रोध तत्पश्चातको ववण्डरकारी रूप!

कतिपय आवेश कुरै नबुझी वा लहै-लहैमा पनि व्यक्त भएको हुन्छ। त्यस्तो आवेश कुराको प्रकृति वा विषयमा यथार्थ जानकारी भएपछि स्वत: शान्त भइहाल्छ। समयमै आवेशको कारणलाई बुझ्नतिर नलाग्दा कतिपय अवस्थामा त पछुताउनु पर्ने स्थिति पनि आउन सक्छ। यसैले आवेशमा आउनुभन्दा अघि अवस्थालाई बुझ्ने वा कारणलाई जान्नेतिर लागियो भने पछुताउनु पर्ने अवस्थाबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ। अन्धो आवेशको झोँकमा कति मानिसले ज्यान गुमाएका छन्, कतिले अर्काको प्राण हरेका छन्। कतिले आफूलाई र अरूलाई अङ्गभङ्ग तुल्याउने काम पनि गरेका छन्। मैले धेरै त्यस्ता व्यक्तिलाई देखेको छु, भेटेको छु जो आफ्नो विगतको आवेशप्रति पछुताएका छन्।कतिको घर भताभुङ्ग भएको छ आवेशको कारण। कति प्रेमी-प्रेमिकाको कलिलो जीवन स्वाहा भएको छ यही आवेशले गर्दा। कुरै नबुझी आफूलाई छाड्यो वा छाड्न लागिन् प्रेमिकाले भनेर वा धोका दिइन् वा दियो भनेर अर्काको कुरा सुनेर सुन्दर जीवनलाई मटियामेट बनाएका छन् कत्तिले। आवेश डरलाग्दो हुन्छ। यो खतरनाक पनि त्यत्तिकै छ। अझ केटाकेटीहरूमा, अशिक्षित महिलाहरूमा अबुझपनाको कारण  देखिने आवेश विध्वंशात्मक प्रकृतिको ज्यादात्तर पाइन्छ।

आवेशबाट केही हदसम्म बच्ने हो भने संवादलाई नरोकी निरन्तरता दिनु जरुरी हुन्छ। संवाद नै यस्तो छ कि जसको अभावमा मानिसहरू आफ्नोपनलाई बिर्सेर पशुताको कोटीमा पुग्न बेर लाग्दैन। तँ-तँ र म-मको स्थिति ल्याउने नै यही हो संवादहीनता ! संवाद नहुँदा एकछिन अगाडिको माया, प्रेम, स्नेह, आदर, सम्मान सबै चकनाचूर भएर एउटालाई देख्दा पनि अर्को मुण्टो बटार्ने अवस्थामा वा एउटै सडक किनारामा विपरीत दिशाबाट आइरहेको देख्न पाएको छैन मुण्टो बटार्दै अर्को किनारामा पुग्ने गरेको पनि नदेखिने होइन। यस्तो परिस्थितिले एउटै घरमा, एउटै कोठामा भए पनि परचक्री भावको विकास हुन सुरु हुन्छ। यस्तो स्थिति बन्यो भने त्यसले आवेशलाई समन गर्दैन बरु भूसको आगोजस्तो भित्र-भित्र सल्किदै झाँगिन थाल्छ। आवेशलाई रोक्ने अर्को एउटा कारगर उपाय छ त्यो हो एउटाले भनेको अर्कोले शान्त भई सुनिरहने। आवेशमा आएको व्यक्तिको जे-जति भन्नु पर्ने कुराहरू छन् ती सबै ओकलिइसके, अब रित्ते भन्ने लागेपछि विस्तारै सम्झाउने, उसले बुझ्ने गरी उसको कहाँनिर गल्ती छ त्यसलाई सङ्केत गरिदिन सकियो भने आवेश सेलाउँदै जान्छ र भयानक रूप लिएर क्रोधको रूपमा परिणत हुन र विध्वंशकारी बन्न पाउँदैन। एउटा आवेशमा आउँदा अर्को मुरमुरिने वा उसले नबुझ्ने बकबकाउने बानीले धेरैको आवेशमा घ्यू थपेको जस्तो हुन सक्छ। सङ्क्षिप्तमा एउटा आगोको रूपमा प्रस्तुतु भएको छ भने अर्को पानीको रूपमा प्रस्तुत हुन सके आवेशले उग्रता लिदैन। समस्या यहीनिर छ एउटा आगो भयो भने अर्को ज्वालामुखी बनिदिन्छ, पानी बनिदिन वा वर्षात् बनेर साम्य तुल्याउन अघि सर्ने कमै हुन्छन्।  

आवेश कसरी जन्मन्छ त्यसको कारण जान्नु महत्त्वपूर्ण छ। यसका कतिपय कारणहरूमध्ये भनेको कुरा नपुग्नु, आफूले सोचेजस्तो अर्कोले नमान्नु, सम्झेभन्दा भिन्न हुनु वा अर्काले कान भरिदिनु आदि हुन सक्छन्। कारणको पहिचान गरी त्यसको समाधान गर्न सकियो भने उग्र रूप धारण गर्न सक्दैन। आवेश आउनलाई कुनै साइत कुर्नु पर्दैन। आफूले भनेजस्तो सारी वा गगल्स श्रीमतीले लाइनन् वा श्रीमानले भनेको जस्तो जुत्ता किनिदिएनन् भनेर पनि आवेशले रौद्र रूप लिन सक्छ मात्र होइन अझ पश्चिमी संसार र त्यहाँको संस्कृतिले गाँजेको ठाउँहरूमा त पारपाचुकेका नराम्रो नियतिसमेत भोग्नु परेका उदाहरणहरू खोज्दै जाने हो भने एक होइन अनेक पाउन  सकिन्छ। यो दुर्भाग्य होइन त! स-साना विषयमा शङ्का, मनमुटावै पनि काफी हुन्छ आवेशका लागि।

यस्तो आवेश घरगृहस्थीमा बसेकालाई मात्र हुन्छ, घरबार छोडेर हिँडेकालाई हुँदैन भन्ने छैन सबैलाई केही न केही रूपमा आउँछ मात्र हेर्ने र सम्झने दृष्टिकोणको कारण फरक हुन सक्छ। व्यवहार जगत्‌मा विभिन्न परिस्थिति, वातावरण र अवस्था आइपर्छन् त्यस्तो अवस्थामा स्वाभाविक रूपले चेतनाको तह हेरेर क्रोध, रिस आउन सक्छ त्यस्तो वेला सात्विक किसिम या भनौँ अभिनयजस्तो क्रोध, रिस, आवेश आउञ्जेल आत्तिनु पर्दैन तर त्यो तामसिक र राजसिक किसिमको हुनथाल्यो भने त्यस्ता अवगुणहरूबाट टाढिनु र तिनको दुष्प्रभाव आफूकहाँ पर्न नदिन हरतरहको प्रयास जरुरी छ। यस्ता अवगुणहरूले  अरूलाई भन्दा पनि आफैलाई शारीरिक, मानसिक रूपले दु:ख दिने हुनुका साथै आध्यात्मिक चेतनाको विकासको मार्गमा अवरोध ल्याउँछन्। आवेशको सिढी उक्लेर क्रोधको रूपमा परिवर्तित भइदियो भने त्यो विनासकारी बन्न बेर लाग्दैन। किनभने क्रोधले मोह, मोहले स्मृतिविभ्रम तथा स्मृतिविभ्रमबाट बुध्दिनाश अवस्यम्भावी छ। बुध्दिनाशबाट मनुष्यता नै विनष्ट हुन्छ। त्यसैले क्रोध सबै दृष्टिले हानिकारक मानिन्छ। क्रोधलाई विस्तार गर्न, झाँगिन, बढाउन मद्दत गर्ने कारक तत्त्व आवेशलाई त्यसैले मनमा पल्लवित र पुष्पित हुने अवसर दिनु हुँदैन।

अर्काले  दु:ख पाएको सुन्न, हेर्न, देख्न सुन्न चाहाने मनोकाङ्क्षा राख्ने स्वभावका मानिस पनि समाजमा नपाइने होइन। जरुर पाइन्छन्। त्यस्ता मानिसहरु त अझ अरूलाई के गरेर चिढाऊ, के गरेर सताऊ, के गरेर अर्को आवेशमा आउँछ र झगडा गर्न पाइन्छ भन्ने ताक कुरेर बस्ने स्वभाव भएकाहरूलाई चिनेर त्यस्तो अवसर आउनै नदिनेतर्फ सचेत नहुने हो भने घर घर होइन स्मशानघाट जस्तो बन्न पुग्छ। यस्तो स्थितिले शान्ति टाढिन पुग्छ। सुख, शान्ति र आनन्द नै हरेक मानिसको चाहना हुन्छ त्यसलाई प्राप्त गर्न आफू नै सचेत, सतर्क र सावधान हुनु अपरिहार्य छ। मनको शान्त पोखरीलाई तरङ्गित तुल्याउने काम अरूले होइन पहिले आफूबाटै सुरु भएको हुन्छ। यसैले वाह्य वस्तु, विचार र तरङ्गबाट आफूलाई विचलित नतुल्याउनेतर्फ सदैव जागरुक हुनु पर्ने आवश्यकता जीवनको पाइला-पाइलामा छ। यस्ता सुनामी र तुफानबाट बँच्न सक्नेहरूकै जीवनमा आवेश निस्प्रभावी बन्न पुग्छ।

                                    *******

पहिले आवश्यकता घटाऔ

                   

                                                 

जता हे-यो उतै, जता गयो उतै पैसाले मानिसलाई बौलाहाझैँ भौतारिन बाध्य तुल्याएको देखिन्छ। हामीले हे-यौँ भने देख्नेछौँ कि कसैलाई पनि उसको आम्दानीले नथेग्ने गरी आवश्यकताहरू दिनानुदिन क्रमश: बढ्दैगएको ज्यादात्तर देखिन्छ। पैसाले आनन्दलाई किन्न पाउने हो कि भनेजस्तो गरेर भौतिक आवश्यकताहरूको जोरजाम गर्न मानिस रातदिन जोतिएको जोतियै छ। यसैका लागि उसले चाहिने नचाहिने काम गर्न पनि पछि पर्दैन, घूस, भ्रष्टाचार, दुइनम्वरी धन्दा, कालो बजारी जे-जे गरेर हुन्छ भौतिक सुखसुविधा बढाउनैमा मानिस तल्लीन भएको हामी पाउँछौँ। कुनै निश्चित समाज या देशका मानिसमा मात्र यो कुरा लागू हुन्छ भन्ने पनि छैन। सर्वत्र, सबै समाज र राष्ट्रका मानिसमा यो लागू हुन्छ। केवल खर्च गराइको तरिका फरक होला, जोर्ने सामानविशेषमा कम-बेसी होला तर व्यक्तिको चाहना, तिनलाई सङ्ग्रह गर्दा हुनेसम्मको आनन्द पाइन्छ कि भनेजस्तो गरी तँछाड-मछाड गरेको पाउँछौँ। भनेको कुरा पाउन या किन्न आम्दानीले पुगेन भने त अझ उसको व्यग्रता यति बढ्छ कि मानौँ उसले के-के न गुमाउँदैछ, हराउँदैछ भने जस्तो ठान्ने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ। 

कहिले-काहीँ यसो सोचेर हेरौँ त भौतिक सुखसुविधाहरू सङ्ग्रह गरेर कसलाई पुगेको छ? सङ्ग्रह गर्नेहरूले जोरजाम गरिएका सामाग्रीहरूबाट त असाध्यै आनन्द आउँदो रहेछ भनेर को नित्य रमाएको छ त? आखिर जतिसुकै मरिमेटेर सुखप्राप्तिका सरसामाग्री जम्मा गरे पनि ती सबैलाई एक दिन छोडेरै जानुपर्छ। यसको अर्थ केही पनि जम्मा गर्नेतिर लाग्नु हुन्न भन्न खोजेको पटक्कै होइन। आफ्नो विवेकलाई एक पटक सोध्नु होस् र त्यसले निर्देश गर्ने बाटोलाई पछ्याउन नछोड्नुस् भन्न खोजेको मात्र हो। हाम्रा धर्मशास्त्र, अग्रज, बुध्दिजीवी, आचार्य, गुरु तथा ऋषि-महर्षिहरूले सदैव हामीलाई आयको चिन्ता छोड्ने हो भने आवश्यकताहरूलाई घटाउनेतिर लाग्नुपर्छ भनेर बारम्बार भनेका छन् तर राम्रो कुरालाई सहसा नपत्याउने हाम्रो बानीले गर्दा जीवनभर हामीले दु:ख पाइरहेका छौँ।

हामीलाई सधैँ चिन्ता, पीर र दु:खको सागरमा डुबाउने अरू कुनै कुरा नभई हाम्रा कृत्रिम आवश्यकताहरू तथा आडम्बरी जीवन नै हो भन्ने कुरा हामीले कहिल्यै सोचेका छौँ? हामीलाई आफूसँग भएको भन्दा ज्यादा देखाउने बानी परिसकेकोले अभावग्रस्त हुँदा पनि सापट गरेर हुन्छ कि ऋण गरेर हुन्छ इच्छापूर्ति गर्नेतिर हामी जोखिम उठाउन छोड्दैनौँ। यसलाई विडम्वना नभनेर के भन्ने ? अशिक्षित हुँदा जति कम विलास र आरामका वस्तुहरूको ज्ञान हामीलाई थियो पढी-लेखी शिक्षित बनिसकेपछि त्यसको सूची झन् झन् बढ्दै जान्छ र यस्तो स्थिति आउँछ कि चौबीस घण्टे दिनको बदला अठ्चालीस घण्टे दिन भए पनि ती सबैलाई जुटाउन यो जीवन छोटो हुन्छ। हामीलाई खाना स्वादिलै र मीठै चाहिएको छ, लगाउने लुगा, गहना एकभन्दा एक किमती र महङ्गो चाहिएको छ, घर सानोतिनो होइन भव्य महल नै चाहिएको छ, टी.भी, मोटर-मोटरसाइकल, बैङ्क ब्यालेन्स, देश-विदेशको सयर के-के चाहिएको छ के-के भनेर साध्य छैन। अर्काको जे-जे देख्छौँ त्यही-त्यही चाहिएको हुन्छ। “अर्काले घोडा चढ्यो भन्दैमा धुरी चढ्न हुँदैन” भन्ने कुरा हामी बिर्सन्छौँ त्यस्तो बेला।

आवश्यकताहरू भनेको हाम्रो गुण, स्वभाव र परिस्थितिअनुसार घटबढ हुँदै रहने गर्छ, रबडजस्तै। बढाउन खोज्नुस् त्यो तन्किदै, लम्बिदै, बढ्दै जान्छ। त्यसो नगरी त्यसलाई घटाउन खोज्नु होस् त्यो घट्दै, सीमित हुँदै जान्छ। स्मरणीय कुरा के छ भने जति धेरै आवश्यकताहरूको पूर्ति गरेर आनन्द लुट्न चाहनुहुन्छ त्यति धेरै सङ्घर्ष, परिश्रम, भागदौड, असिना-पसिना, खतरा र शक्तिको व्यय हुन्छ। चाहेको आवश्यकताहरू भनेको समयमा या खोजेको बेला पूरा भइदिएनन् भने त्यसले कति कष्ट र वेदना दिन्छ भन्ने कुरा त धेरथोर सबैले अनुभव गरेको हुनुपर्छ।

सामान्यतया हाम्रा आवश्यकताहरू तीन किसिमका छन् – (१) जीवननिर्वाहको लागि नभई नहुने (२) सुखविषयक र (३) विलासविषयक। पहिलो किसिमका आवश्यकताहरू जीवन बाँच्नैका लागि पनि आवश्यक भएकोले तिनको पूर्णतामा मानिस अधिक सन्तोषको सास फेर्ने गर्छ। यो सबैका लागि नभई नहुने भएकोले सबै मानिसको यो न्यूनतम चाहना हो। भला देश, काल, समय, पात्र र ठाउँअनुसार वस्तुको सङ्ख्या, परिमाण, सूची भिन्ना-भिन्नै नहुन सक्ने होइन तापनि यसले न्यूनतम आवश्यकताको परिपूर्तिलाई सङ्केत गर्दछ। दोस्रो र तेस्रो किसिमका आवश्यकताहरूको कुनै सीमाना हुँदैन। यदि तिनीहरूप्रति संवेदनशील नहुने हो भने तिनको ताना-बाना कहिल्यै सकिदैन चाहे जीवन नै त्यसकै लागि कसैले किन नहोमोस्!

हाम्रा प्राचीन दिग्गजहरूले नैतिक धरातलमा आवश्यकताहरूलाई छुट्टयाउने गरेका थिए। उनीहरूले मानिसका लागि त्यस्तै र त्यत्ति मात्र आवश्यकताहरूको परिकल्पना गरेका थिए, जुन सरल, सादा, सीधा र उच्च विचारको परिपोषक हुन्थ्यो। चाहिनेभन्दा बढी सुख र विलासले मानिसको शक्तिलाई कुण्ठित गर्छ भन्ने मान्यता उनीहरूको थियो।

भौतिक उत्कर्षको आधुनिक युगमा मानिसले विषयजन्य सुख र विलासका आवश्यकताहरूलाई यसरी बढाउँदै-बढाउँदै लगेका छन् कि ईश्वरले दिएको अङ्ग-प्रत्यङ्ग पङ्गु बन्न बेर नलाग्ने भइसक्यो र तिनले गर्नु पर्ने काम नपाउँदा विक्षोभ, मानसिक कष्ट एवं अभावको अग्निज्वालामा जलिरहने मानसिकता बढ्दैछ।भौतिकताले छेलोखेलो भएको समाजमा अब गर्ने के भन्ने थाहा नभएर अलमलमा छन् र उनीहरूको एकाङ्पना र एकाङ्गी सोचाइले विस्मयकारी घटना र दुर्घटनाहरू बढ्दै छन्।  

जीवनको लागि नभई नहुने आवश्यकता भनेको के हो? हामीले जीवनका लागि नभई नहुने तथा सुखकारी एवं विलासका वस्तुहरूको आवश्यकताहरूको पहिचान कसरी गर्ने? यसमा केही विचार-विमर्श हुनु उपयुक्त नै हुने देख्दछु। जीवनका लागि नभई नहुने आवश्यकताहरू भनेका त्यस्ता वस्तुहरू हुन् जसको विना मानिस जीवित रहन सक्तैन। स्वतन्त्रता, जीवनलाई आवश्यक पर्ने  आहार, आफ्नो भन्ने घर वा कोठा या आश्रयस्थल, लुगा, औषधि-उपचार सेवा तथा शिक्षा हुन्। यी यस्तै मौलिक आवश्यकताहरू हुन्, जसले जीवनधारणको अतिरिक्त मानिसको शारीरिक, मानसिक तथा भावनात्मक शक्तिको विकास गर्नमा सघाउ पु-याउँछ। यसैले मानिसले पहिले यिनै आवश्यकताहरूको पूर्तिमा प्रयत्न गर्नुपर्छ। त्यसपछि त्यस्ता आवश्यकताहरूको पूर्ति गर्नमा प्रयास गर्नुपर्छ जुन सामाजिक प्रतिष्ठाको लागि नभई हुँदैन तथा यसका लागि कहिलेकाहीँ आफ्नो जीवनविषयक आवश्यकताहरूबाट पनि सम्भवत: विमुख रहनुपर्ने हुन सक्छ। त्यसो भए पनि यसका लागि तयार रहनुपर्छ। अरूका लागि हित, कल्याण, सेवा एवं परोपकारी भावनाजस्तो महान् कार्य के हुन सक्ला र! यहाँसम्म त तपाईँ आफ्नो उदारताअनुसार व्यवहार गर्न सक्नु हुन्छ, किन्तु यसभन्दा अगाडिको मार्ग एकदमै जागरुक भएर सावधानी अपनाउनुपर्ने किसिमको छ। भोग, सुख एवं विलासको क्षेत्र असीमित छ। आजको मानिसहरूको चिन्ताको कारणै यही बन्न पुगेको छ।

विलास एवं भोगको क्षेत्र साच्चिकै असीमित छ। यसमा राम्रा-राम्रा किमती कपडा, आभूषण, भव्य महल, मनोरञ्जनका किमती साधनहरू, मिष्ठान्न र स्वादिला भोजन, रेष्टुरेण्ट-होटलको खाना, महङ्गा कार, क्लबको रात्रीमय जीवन, सिनेमा, मादक पदार्थहरूको सेवन, दान-दाइजोको तडक-भडक तथा अनावश्यक सामाग्रीहरूको अन्धाधुन्ध सङ्ग्रह आदि यसमै पर्दछन्। यी वस्तुहरूको पूर्ति गरेर कहिल्यै साध्य होला? कहिलेकाहीँ शान्त चित्तले विचार गरेर हेरौँ त । अहं हुँदैन भन्न करै लाग्छ।किनभने यो साध्य हुने कुरै होइन। यही नबुझेर मानिसहरू एकपछि अर्को भूल गर्दा-गर्दै कहिल्यै बाहिर निक्लन नसकिने खाडलमा पर्छन्।

आफ्नो पेशा, स्तर तथा वरपरको वातावरण हेरेर यस्ता बेकारका आवश्यकताहरूबाट मुक्ति पाउनेतिर लाग्नुपर्छ। आवश्यकताहरू बढाउदै लगेर कहिल्यै कसैले शान्तिको स्वास फेर्न पाएका छन् जस्तो लाग्छ तपाईँलाई? कदापि छैन। आफ्नो हैसियत, सामाजिक जीवन, आर्थिक शक्ति, परिवारका सदस्य सङ्ख्या, ठाउँ एवं समयलाई पनि हेरौँ। के अनावश्यक आवश्यकतालाई बढाउँदा कुनै त्यस्तो आत्मिक चमत्कार हुने केही छ? पटक्कै छैन, हुँदैन। तडक-भडक र नचाहिँदो आवश्यकतालाई बढाउँदै जाने हो भने जीवन बेकम्माको बन्न पुग्छ भन्ने कुरामा शङ्कै छैन।

जुन वस्तुलाई सधैँभरि राख्ने क्षमता हुँदैन तथा जसले जीवन निर्वाहको मूलभूत आवश्यकतालाई स्थायी रूपले पूरा गर्न सक्तैन, जो केवल मिथ्या प्रदर्शनको लागि मात्र हुन्छ त्यस्तो वस्तुको चाहना राख्नु भनेको हठ हो। त्यस्तो वस्तुलाई नचाहनु नै बुध्दिमानी हुन्छ। जुन खानेकुराले कार्यक्षमता बढ्दैन, रोग र शोकलाई बढाउँदै र कुलतको रूपमा बृध्दि हुँदै गई जीवन नै वर्वाद पार्छ भन्ने निश्चित छ भने त्यस्तो खाने-पिउने कामबाट सदा-सर्वदाको लागि टाढिनु नै बुध्दिमत्ता होइन? पान, सुपारी, चुरोट, सिगार, तमाखु, जर्दा, खैनी, वियर, रक्सी, भाँङ, चरेस जस्ता दुर्व्यसनबाट बँच्न सक्नु पनि आजको विश्वमा पुरुषार्थ नै भन्नु पर्ने स्थिति आउनु दुर्भाग्य होइन? यदि कोही यी दुर्व्यसनबाट मुक्त छ भने साँच्चैको ज्ञानी, अव्वल व्यक्ति रहेछ भन्नु पर्ने अवस्था आएको छ। तिनको चङ्गुलबाट आफू, परिवार, समाजलाई बचाउन सके राष्ट्र र विश्वकै कल्याण हुने कुरामा कुनै शङ्का छैन। खराब कुरा हो भनेर जानेर पनि त्यसलाई बढावा दिने मानसिकता चाहे त्यो व्यक्तिको होस्, कुनै सरकारी निकाय वा अन्ताराष्ट्रिय प्रवृत्ति होस् त्यो कुनै पनि हालतमा असल हो भन्न सकिन्न। कति व्यक्ति त्यसको कुलतमा फँसेर आज आफ्नो जीवन, पारिवारिक जीवन र दायित्वलाई बिर्सेर पङ्गुजस्ता भएको देखेर पनि त्यसको विरुध्दमा आवाज उठाउन सकिने अवस्था आएको प्रति सचेत हुनुहुन्न भने तपाईँको त्यसमा समर्थन छ भन्ने कुरालाई के गलत हो भन्न सकिन्छ? त्यसविना बाँच्न सक्दिनँ भन्नु आफैले आफैलाई नबुझ्नु हो। खानेलाई भन्दा पनि देख्नेलाई लाज तथा पिउनेलाई भन्दा पनि त्यसले समाजमा पार्ने मनोवैज्ञानिक असरलाई विचार गर्नु पर्ने आवश्यकता के तपाईँ देख्नु हुन्न?

मानिसलाई शान्ति त्यति वेला प्राप्त हुन्छ जब उसले कमभन्दा कम बोझ आफ्नो जिम्मामा लिएको हुन्छ र लिएको दायित्वलाई सफलतापूर्वक सम्पन्न गर्छ।जसलाई स-साना भौतिक सुखका वस्तुहरूको पनि मोह हुन्छ र तिनको सहज उपलव्धता नहुँदा निरन्तर विक्षुव्ध बन्छ र अस्थिर मनस्थितिको बन्न पुग्छ। रिस, राग, ईर्ष्या नै यस्ता मानिसहरूको गहना बन्न पुगेको हुन्छ।

जसलाई कम आवश्यकतामा रमाउने बानी परेको हुन्छ उसले कुनै पनि वस्तु बढाउनु पर्दा एक पटक राम्ररी सोच्च। ऊ आफ्नो अमूल्य शक्ति व्यर्थका वस्तुहरूको सङ्ग्रहमा खेर नफाली बचेको समय उच्च लक्ष्य हासिल गरी आत्मिक उन्नतिमा लगाउनु उपयुक्त सम्झन्छ। शरीरमा वासना छ, वासनामा असङ्ख्य इच्छा तथा इच्छाहरूबाट कष्ट उत्पन्न हुन्छन्। जसरी हात्तीको एक पटक बाहिर निक्लेको दाह्रा फेरि भित्र जाँदैन त्यसै गरी एक पटक अभ्यस्त भइसकेको अपेक्षित  आवश्यकता फेरि कम हुँदैन। प्रत्येक आवश्यकताहरू यस्तैगरी हाँगाबिँगा फैलाउँदै जान्छन्। त्यसले अन्ततोगत्वा मानिसलाई भड्खालोमा हालेरै छोड्छ।

वर्तमान जीवनमा जुन समस्याहरू अत्यन्त पेचिलो बन्दै गएका छन्, जसबाट अन्त:करणमा क्षोभ उत्पन्न हुन्छ, ती सबै बढ्दै गएका झूठो तथा कृतिम आवश्यकताहरूबाट उत्पन्न भएका हुन्, त्यसमा शङ्का छैन। हामी स्वयं नै त्यसका जनक हौँ।

बेला-बेलामा हामीले आफ्नो निष्पक्ष निरीक्षण गर्नुपर्छ कतै हाम्रो प्रवृत्ति यस्तै अन्धाधुन्ध आवश्यकता बढाउनेतिर त गएको छैन? चाँहिदो नचाँहिदो खर्च गरेर, अर्कासँग ऋण काढेर व्यर्थमा किन बन्धनमा आफूलाई पारिरहेका हुन्छौँ? कतै मिथ्या प्रदर्शन, झूठो धाक-रवाफ, दुनियाँलाई अतिरञ्जित रूप देखाउन त त्यसो गरिरहेका छैनौँ? भोगविलास, व्यभिचार, अभक्ष्य वस्तुको खाने-पिउने बानीमा फसेर चित्त चञ्चल भएको त छैन? यदि त्यस्तो बानीबेहोराबाट मुक्त हुने हो भने बढ्दै, हाँगा फैलाउँदै गइरहेका आवश्यकताहरूलाई एक-एक गरी कम गर्दै जानुपर्छ। यसो गर्न सके सुख पाउँछौँ अन्यथा हामी दु:खको सागरमा डुबेर जिवन व्यर्थमा गुमाउन पुग्छौँ।सबैभन्दा पहिलेले त त्यसका खराबीका बारेमा आफैमा चेतना जाग्नुपर्छ। यथार्थ यसो हो तापनि उपयोगितावादको सिध्दान्तले मानिसलाई नचाहिने आवश्यकताहरूको जोहोमा अभ्यस्त गराउन सके आफ्ना उत्पादनहरूको, व्यवसायको फलिफाप हुने भएकोले  अनेक वित्तीय संस्था र त्यससँग सम्बन्धित अनेक क्रियाकलापहरू संसारमा यसरी बढ्दै गइरहेका छन् कि त्यसबाट बँच्नै गाह्रो भइरहेको अवस्था छ। विश्वका केही मुलुकहरू त मानिसलाई सुखसुविधा दिने नाममा यस्तै अनावश्यक सरसामग्रीहरूको निस्फिक्री प्रयोगमा आवश्यक पर्ने रकम जुटाउने, ऋण दिने काममा समेत लागेको देख्न पाइन्छ। यस्तो प्रवृत्तिले मानिसको चेतनाको विकास होइन बरु विनासको बाटोतिर लाग्ने मार्ग प्रशस्त गर्दछ भन्ने निश्चित छ।विकसित मुलुकहरूमा यो प्रवृत्ति ज्यादै छ। सुख-सुविधाका अनगिन्ती पहुँच र सम्भावना हुँदाहुँदै पनि विकसित मुलुकहरूमा किन आत्महत्या गर्नेहरूको सङ्ख्या बढिरहेको छ? पापाचुकेको सङ्ख्या किन शिखर चुम्ने स्थितिको छ? पारिवारिक असन्तोष किन बढिरहेको छ? केटाकेटीहरू आमा-बाबुबिहीन किन बन्दै छन्?  बृध्द-बृध्दाहरूको विचल्ली किन भइरहेछ, प्रेम-सद्‍भाव, आत्मीयता किन जडतातर्फ लम्कदै छ त्यसतर्फ के कसैले ध्यान दिएको छ? त्यसमा जरुर  केही अध्ययन-अनुसन्धानहरू भएका छन् र तिनले भयावह तथ्याङ्क र विश्लेषणहरू प्रस्तुत गरेका छन्।

हाम्रो सुख हाम्रा आवश्यकताहरूको अनुपातमा रहने हुन्छ। ज्यादा आवश्यकता भएको व्यक्ति ज्यादै कठिनताले सुख-समृध्दि प्राप्त गर्छन्। किनभने उनीहरूको अन्तिम आवश्यकता पूरा हुँदा-हुँदै सुख भोग्ने शक्ति विल्कुलै क्षीण भइसकेको हुन्छ।प्रत्येक आवश्यकता साँच्चै भन्ने हो भने एउटा मानसिक बन्धन सिवाय केही पनि होइन। यसैले जो यस बन्धनमा ज्यादाभन्दा ज्यादा बाँधिन्छ उसका सुखका अनुभूतिहरूमा त्यत्ति नै अनेक बाधा-व्यवधानहरू तेर्सिन आइपुग्छन् र जीवनलाई निस्सार सम्झन पुग्ने अवस्थाको सूत्रपात हुँदै जान्छ यो कुरा थोरै व्यक्तिले मात्र बुझ्न सफल भएका हुन्छन्।

अधिक आवश्यकता भएको व्यक्ति एक प्रकारको मानसिक रोगले पीडित भएको हुन्छ त्यो हो मनमा बढी चञ्चलता, मन वशमा नहुनु, बढी स्वच्छन्दता, इन्द्रियहरूलाई वशमा राख्न नसक्नु, लोभ बढ्नु आदि आदि। यदि यस्तो व्यक्तिले केही मात्र भए पनि चित्तवृत्ति निरोध गर्ने अभ्यासमा लाग्यो भने बढ्दैगइरहेका आवश्यकताहरूबाट मुक्ति पाउन सक्छ। मानिसले मनका वृत्तिहरूलाई फुकाउन थाल्यो भने त्यसले उसलाई चञ्चल, उन्मत्त र उजण्ड बनाइदिन्छ। विस्तारै-विस्तारै तिनै विषयहरू आदत बन्न पुगे भने तिनीहरूबाट मुक्ति पाउनु असम्भवझैँ बन्न पुग्छ। व्यसन, फेसन, व्यभिचारजस्ता विषयहरू हेर्दा सुरुमा सामान्यझैँ लाग्छ तर त्यो जङ्गलको आगोको सानो फिलिङ्गोजस्तै हो, बढ्दैगएपछि सारा जङ्गललाई खरानी नपारुञ्जेल शान्त नहुने। दुर्व्यसन, कुलत, अनावश्यक आवश्यकताहरू यस्तै स्वभावका हुन्छन्। समयमा नै सचेत हुन सकिएन र समय भड्कियो भने जीवनलाई बर्वाद तुल्याइदिन्छन्।अनमोल जीवन व्यर्थमा समाप्त हुन्छ। इन्द्रियहरूको स्वामी बनेर जीवनरथ हाँक्नुपर्ने मानिस इन्द्रियको दास बनेर बेकारको मरेतुल्यको जीवन जिउन पुग्छ योभन्दा दुर्भाग्य के हुन सक्छ?

मानिसले दृढतापूर्वक मनको चञ्चलता, व्यर्थको लोभलालच आदिबाट मुक्त रहने प्रण ग-यो भने मनको प्रलोभनवृत्तिलाई नियन्त्रित गर्न सक्छ। यो सजिलो नभए पनि असम्भव मार्ग भने पटक्कै होइन।दृढनिश्चयपूर्वक लागि परे सफल नहुने कुरा कमै हुन्छ।

जसरी पहिले व्यसनलाई सुरुमा अँगाल्दा त्यसको नित्य-निरन्तर चिन्तन गरिएको तियो त्यसैगरी अब दिशा बदलेर शुभ र सकारात्मक भावनाहरूको प्रारम्भ गर्न त्यत्तिकै प्रवृत्त हुनु आवश्यक छ। शुभ र सकारात्मक चिन्तनले नै जीवनलाई शान्त र मनमोहक बनाउँछ भन्ने कुरालाई सदा सम्झी सत्य र इमानदारीको मार्गमा अग्रसर भई व्यर्थका आवश्यकताहरूलाई घटाउँदै लग्नासाथ आफैमा अन्तर्द्वन्द्व कम हुन थालेको अनुभव जो कसैले गर्न सक्छ। किनभने यो शाश्वत चिन्तन हो। यस्तो अभ्यास गर्दै जानाले रिस, राग, मद, मात्सर्य, कुलत, दुर्व्यसनजस्ता अवगुणहरू कम हुँदै गएको अनुभव स्वत: हुन थाल्छ।

आफूमा पूर्णताको भावना, आत्मशान्तिको भावना तथा अन्तर्मुखी निश्चयात्मकताको भावनामा दृढतापूर्वक रमण गर्नाले चित्तवृत्तिको निरोध हुन जान्छ। देखिए जति, सम्झिए जति, कल्पना गरिए जति आवश्यकताको पूर्ति गर्दै जाने हो भने यस्तो हजारौँ-हजार मनुष्य जीवन पाए पनि त्यस अवधिमा पूरा गर्न खोजिए पनि सम्भव छैन। एउटा आवश्यकता पूरा हुन पाएको छैन अर्को आवश्यकता अघिल्तिर खडा भइहाल्छ। त्यस्तै यो पूरा हुन पाएको छैन अर्को आइहाल्छ। यसैले आवश्यकताहरूको मायाजालमा फसेर जीवनलाई बर्वाद तुल्याउनुभन्दा श्रेयस्करचाहीँ आवश्यकताहरूलाई घटाउनु, न्यूनतम सीमामा राख्नु त्यसलाई विस्तार र फैलन नदिनु हुन्छ।संसारका ठूला, असल भनिने व्यक्तित्वहरूको, साधु, सन्त, महात्मा, दार्शनिक, ज्ञानी, विचारवान्, सामाजिक वास्तुकार, समाज सुधारकहरूको जीवनलाई सूक्ष्मरूपले निरीक्षण ग-यौँ भने उनीहरूले आवश्यकताहरूलाई निश्चित सीमामा राखेर आफ्नो जीवनलाई उच्च गन्तव्यमा पु-याउन नै अग्रसर भएको देखिन्छ।

                                     ********

अस्थीरताबाट उन्मुक्तिको मार्गतर्फ देशलाई कसरी डो-याउने

           

 नेपालको वर्तमान राजनीतिक दृश्यपटल अत्यन्त जटिल, नाजुक र संवेदनशील अवस्थाबाट गुज्रिरहेको छ। थरी-थरी विचार,धारणा,सिध्दान्त,भावना, कुभावना र दुर्भावनाले देशमा जरो गाडेको महसुस जो कोहीले गरेको हुनुपर्छ। त्यसो त  केही वर्षयता नेपाल राजनीतिमय बनेको छ भन्दा फरक पर्दैन। सानादेखि ठूलासम्म, मूर्खदेखि विद्वानसम्म, गाउँलेदेखि शहरीयासम्म, विद्यार्थीदेखि अध्यापकसम्म सबै कुनै न कुनै रूपमा राजनीतिबाट प्रभावित र आकर्षित देखिन्छन्। राजनीतिक सचेतता हुनुलाई  अहिलेको विश्वपरिस्थितिमा खराव भन्न नसकिए पनि यदि त्यसलाई सकारात्मकता र राष्ट्रविकासको अभियानमा ऊर्जाको रूपमा  परिणत गर्न सकिएन भने समग्र उत्थान र विकासको तगारो बन्न सक्छ भन्ने कुराप्रति त्यत्तिकै चनाखो हुनु पर्ने अवस्थालाई पनि नकार्न मिल्दैन । यसको उदाहरण खोज्न कहीँ टाढा जानु पर्दैन अनगिन्ती सम्भावनाहरू हुँदा-हुँदै पनि अस्थीर राजनीतिको कारण अन्योल, अशान्ति, विनास र पतनको बाटोतिर लागेका विश्वका कैयन् मुलुकहरू यसका उदाहरण हुन सक्छन्। हाम्रै  नेपालको पछिल्लो पटकको पन्ध्र-सोह्र वर्षको अवधिलाई  पनि अस्थीर राजनीतिबाट उत्पन्न गतिरोधको ज्वलन्त  उदाहरणको रूपमा लिन सकिन्छ।  यस अवधिको  अस्थीर राजनीतिका कारण लक्ष्यनिष्ठ बनेर देशले प्रगति र विकासको  गन्तव्य प्राप्त गर्न सकेको अनुभूति कसैले गर्न पाएनन्। विगतका अप्ठ्यारा, असहजता, कमी-कमजोरी, गल्ती र झञ्झावातबाट सबैले आफूमा कहाँ के गल्ती भयो र विविध अवस्थाको सृजना चाहदा-नचाहदै पनि के-कसरी हुन गयो त्यसलाई भित्रैदेखि मनन गर्नु अहिलको अवस्थामा उपयुक्त हुन्छजस्तो लाग्छ।

                    अहिले नेपाललाई नयाँ नेपाल बनाउने एकथरिको परिकल्पना छ भने अर्को थरि मौजुदा नेपालको अखण्डता, सार्वभौमता र एकतालाई अक्षुण्ण राख्न आवश्यक पर्ने संविधान निर्माण गर्न दशतिर मुख फर्किएका राजनीतिक दलहरू सक्षम होलान् कि नहोलान् भन्नेसम्मको हतास मनस्थितिमा पुगिसकेको अवस्था छ। दोस्रो किसिमको नाजुक विचार र धारणा बन्नमा जातीयता, क्षेत्रीयता, भाषा-भाषी र धर्मको नाममा केही समययता उर्लेको आँधिबेरीजस्तो वैचारिक तरङ्गले राजनीतिक वृत्तमा पाएको प्रोत्साहन र त्यस्तो विचारलाई निरुत्साहित तुल्याउने किसिमका दूरदर्शी मार्गदर्शन नेतृत्त्वतहका राजनैतिक दलका नेताहरूबाट समयमा नआउँदा वा त्यस्तै विचार र धारणाहरूलाई आत्मसात् गरिदिँदा अझ उत्कर्षमा पु-याउन मद्दत पु-यायो भनिदिए हुन्छ।

प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिक परिपाटी भएको लोकतान्त्रिक वा प्रजातान्त्रिक मुलुकमा प्रतिस्पर्धा जाति, भाषा, धर्म, सम्प्रदाय र क्षेत्रीयताको आधारमा नभई सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, आध्यात्मिक दिशावोध एवं उत्कृष्टता प्राप्तिको दिशामा भयो भने मात्र देश र देशवासीको हित हुन सक्छ नत्र विद्वेष र वितृष्णाले जन्म लिन पुग्छ जुन कुनै पनि सार्वभौम राष्ट्रको लागि कल्याणकारी हुन सक्दैन। विभिन्न जात-जाति, भाषा-भाषी, धर्म-सम्प्रदाय भएको नेपालजस्तो वहुल प्रकृतिको  मुलुकमा यस्ता विषयहरू बढी उचालिए त्यसको परिणाम प्रत्युत्पादक बन्न सक्छ भन्ने कुरालाई बिर्सनु हुने बेला छैन। नेपाल राष्ट्रको उषाकालदेखि आजपर्यन्त जसरी एउटा उद्यानमा बिभिन्न रङगीबिरङगी फूलहरूले शोभा दिएर नै बगैँचाले महत्त्व पाएको हुन्छ त्यसैगरी यहाँका विभिन्न जात-जाति, भाषा-भाषी, धर्म-सम्प्रदायले पाएको छ र भविष्यमा पनि  पाउनुपर्छ। राष्ट्रिय अखण्डता,स्वाभिमान, एकता  र जातीय सद्भावका निम्ति नेपाली-नेपालीलाई टुक्रयाउने, फुटाउने, विखण्डन गर्ने कुनै पनि किसिमको विचार, धारणा र सिध्दान्त वा राजनैतिक वाद हाम्रा लागि स्वीकार्य हुदैनन् भनी एकमतले जवाफ दिने अवस्थाको सूत्रपात नेपाली-नेपालीबीच सद्भाव, आपसी एकता र आत्मीयताको विकास दृढ रूपमा भएपछि नै सम्भव हुन्छ।

राष्ट्र र राष्ट्रियताको सवालमा पहिले हामी नेपाली हौँ त्यसपछिमात्र विभिन्न जात,जाति, भाषा-भाषीसँग सम्बध्द एकाइ। राष्ट्रको एकता, अखण्डता र सार्वभौमिकताको  लागि जे-जति एकाइमा बाँडिए पनि हामी एक छौँ, भविष्यमा पनि रहिरहने छौँ भन्ने किसिमको अटल धारणा र विश्वास प्रत्येक नेपालीको ढुकढुकीमा रहन सके र पु-याउन सके नै नेपाललाई हामी विश्वसामु एक सवल, सक्षम र विकसित राष्ट्रको लहरमा पु-याउन सक्छौँ। त्यसबाट नै नेपाली हुनुको गौरव मुखरित हुन सक्छ भन्ने कुरालाई हरेक नेपालीले आत्मसात् गरे मात्र विखण्डनकारी  जस्तोसुकै आँधिबेरी, हुरीबतास आए पनि  त्यसले डेग हल्लाउन सक्तैन। जातीयता, क्षेत्रीयता र भाषाको कुरा तिनको सन्तुलित विकास र प्रगतिका लागि अपरिहार्य छन् तर ती सवालहरूले राष्ट्रिय एकतालाई खल्वलाउने र विचलित तुल्याउने अवस्था कुनै हालतमा ल्याउन दिनु हुँदैन।

   बीसभन्दा बढी दलहरू मिलेर बनेको  वर्तमान सरकारका अघिल्तिर अनेकौँ बाधा, अडचन, चुनौती र समस्याहरू नतेर्सिएका होइनन्।  प्रसस्त छन्। सङ्क्रमणकालिक अवस्थामा त्यसो हुनु स्वाभाविक पनि हो। आन्दोलनमा उभार ल्याउन वा जनसहभागिता बढाउनका लागि पनि हुन सक्छ आन्दोलनमा सहभागी सबै राजनीतिक दलहरूले सक्ने-नसक्ने अनेक  स्वर्णिम सपनाहरू बाँडिदिएकाले पनि होला झण्डै चार वर्ष पुग्नलागिसक्दा पनि देशमा अझै उपयुक्त र स्थीर राजनैतिक वातावरण बन्न सकेको छैन। आज एउटा माग छ त भोलि अर्को मागका कारण कहिले काठमाडौँ बन्द, कहिले उपत्यका बन्द त कहिले तराइ र नेपालबन्दबाट आजित भएका नेपालीहरूलाई  त्यसभन्दा भिन्न हालैको एनेकपा माओवादीको अनिश्चितकालिक आम अडतालले अरू सशंकित तुल्याइदिएको  छ। धन्न राष्ट्रिय र अन्ताराष्ट्यि दवाव तथा एनेकपा माओवादीपार्टीको सुझबुझको कारण बन्द स्थगित गरियो। त्यसका लागि एनेकपा माओवादी पार्टीलाई धन्यवाद दिनै पर्छ। ठूलो दुर्घटनाको मुखबाट देशलाई जोगाउने काम भयो। तर विदेशी राष्ट्रहरूको दवावमा आएर वा नआएर जनताको नाममा जनतालाई नै दु:ख पुग्ने गरी बन्द, हडतालको जे-जस्ता कार्यक्रमहरू बेला-बेलामा राजनैतिक दलहरूले तय गर्छन् त्यसले जनताको हितभन्दा अहित हुन्छ भन्ने कुरा नेताहरू र राजनैतिक दलहरूले किन बिर्सेका होलान्? सत्तामा रहे सबै ठीक सत्ताबाहिर रहे जुन कुनै राजनैतिक दल बन्द, हडतालकै कार्यक्रम बनाउन व्यस्त हुन्छन् भने जनताले कुन राजनैतिक पार्टिमाथि विश्वास गर्ने? यस्तो स्थिति आउन नदिन अब सबै राजनीतिक दलहरूले एकै मत एकै स्वरले “नेपालमा बन्द सधैँका लागि बन्द” भनेर विरोधका अरू सरल र सहज तरिका जसले जनतालाई  कुनै दु:ख नपु-याओस् त्यस्तो विकल्पमा जानु राष्ट्रहितका लागि उपयुक्त हुने देखिन्छ।

राजनीतिक पार्टीहरूले जनताको नाममा आफू र आफ्नो पार्टीलाई फाइदा हुने बन्द, हडतालका कार्यक्रमहरू गर्दा सडकमा आफ्नो व्यानरमा जो आयो त्यसलाई मात्र जनता सम्झेर आफ्नो पार्टिभन्दा बाहिरका कोही पनि जनता होइनन् भन्ने भ्रान्त धारणा जुन फैलाइरहेका छन् त्यो किमार्थ लोकतन्त्रको भविष्यका लागि सकारात्मक कुरा होइन। यस्ता कार्यक्रमहरूले राष्ट्रको उत्पादनशीलता र आर्थिक उन्नतिको दिशामा  त ह्रास पु-याएकै छ; जसको दूरगामी असर आउँदा अनेक वर्षहरूसम्म भोग्नुपर्ने छ। त्यसैगरी सर्वसाधारणको घरव्यवहार, सामाजिक,आर्थिक अवस्था र दैनिक जीवनव्यवहारमा कत्ति नोक्सान पु-याएको छ त्यसको लेखाजोखा कतै भएकै छैन भने हुन्छ।  साथ-साथै नेपाल शान्त, सुन्दर र मनमोहक देश भन्ने छविमाथि नकारात्मक दृष्टिकोण राख्नेहरूको जमातलाई त्यसो होइन त्यहाँ सधैँ अशान्ति छ, राजनैतिक अस्थीरता छ भनी टीकाटीप्पणी गर्ने अवसर उपलव्ध भई विगतमा आर्जिएको  नेपालको साख र गौरवलाई धूमिल तुल्याउने कार्य पनि प्रकारान्तरले भयो र केही अझै भइरहेकै छ भन्दा अत्युक्ति हुँदैन। त्यसलाई मेटाउन सबै  राजनीतिक दलहरूको बुध्दिमत्तापूर्ण कार्य क्षमता, निरन्तरको मेहनत र अक्षुण्ण प्रयास अबका दिनमा जरुरी छ।

               जेष्ठ १४ सम्म संविधान बनिसक्नुपर्ने सीमा तोकिए पनि राजनैतिक दलहरूबीच आपसमा बढदै गएको अविश्वास र खिचातानी तथा राजनैतिक पार्टीहरूको आ-आफ्नै दलगत स्वार्थको कारण देश र जनताले अनेकौँ किसिमका पीडावोध खेपिरहनुपरेको छ। संविधानको माध्यमबाट नेपालराष्ट्रको अखण्डता, सार्वभौमता र एकतालाई बल मिल्ने गरी सबै नेपाली अटाउने, सबैको असल भावना समेटिने संविधानको निर्माण भई तदनुकूल शासन-प्रशासन जब चल्न थाल्छ, राजनैतिक स्थिरता हुन्छ, शान्ति, समुन्नति र सुरक्षाको यथार्थ अनुभूति हुन थाल्छ तब राजनैतिक पार्टीहरू र यसका नेताहरू धन्यवादका पात्र मानिने छन्। ।

  नेपालको विगत र वर्तमानको राजनीतिक अस्थीरता, असहज परिस्थिति, द्वन्द्व र हिंसात्मक परिस्थितिले नेपाल र नेपालीमा  नकारात्मक तरङ्ग जताततै छाएको छ। हामीकहाँ  कसैलाई औला नठडाइ, तथानाम गालीगलौच नगरी, सम्भव-असम्भव सपना नबाडी भाषण गर्नै नसक्ने, कुरै गर्न नसक्ने नेता-कार्यकर्ताहरूको जमात बढ्दै गएकोले सम्भवत: त्यसकै असरस्वरूप  जहाँ गयो त्यही नकारात्मक प्रवृत्ति र चिन्तन  बढ्दो छ। जसले वैचारिक प्रदूषणलाई प्रोत्साहन दिइरहेको छ।  नेतामा देखिनुपर्ने उदारता, शालीनता, विशालता, सुझबुझपना र गुणग्राह्यता हाम्रा नेताहरूमा नितान्त अभाव खट्कदो छ।सङ्क्षिप्तमा भन्नुपर्दा स्टेटम्यानसीपको नितान्त अभाव छ। आकाशपट्टि फर्केर थुक्दा अरूलाई होइन आफैलाई पर्छ भन्ने कुरा हाम्रा नेताहरूले बिर्सिरहेको भान हुन्छ। आफूले दिने आदर,सम्मान अरूको लागि होइन आफ्नैलागि हो भन्ने शाश्वत कुरालाई बिर्सिदै जाने प्रवृत्ति समाज र राष्ट्रकै लागि घातक बन्दै गइरहेको छ।

अहिले नेपालको लागि सबैलाई समेटेर सकारात्मक सोचका साथ मार्गदर्शन गर्न सक्ने क्षमता भएका दूरदर्शी नेता, क्रान्तदर्शी योजनाकार तथा राष्ट्रसेवामा निस्वार्थरूपले विविध क्षेत्रमा समर्पित हुने कर्मीहरूको खाँचो टड्कारो महसुस हुँदै गइरहेकोछ। त्यागमय जीवन र निस्वार्थ राष्ट्रसेवाबाट स्वच्छ र आदर्शमय जीवन बनाएका उदार र विशाल हृदय भएका  नेताहरूको नाम कहिले सुन्न र देख्न पाइएला जसको नाम लिनासाथ श्रध्दाले शिर नतमस्तक होस्!

जबसम्म सकारात्मक चिन्तन, धारणा र विचारलाई प्रोत्साहित तुल्याइन्न तबसम्म नकारात्मक तरङ्गले विध्वंस मच्चाउन छोडदैन। यसको गलत प्रतिफल राजनीतिमा मात्र नभई शासन, प्रशासनदेखि सर्वत्र गुणनात्मक हिसाबले बढ्ने भएकोले यथासमय सकारात्मक तरङ्गलाई प्रोत्साहन दिनु जरुरी छ। यसको सुरुवात देशलाई हाक्न सक्छु भनेर हिँड्ने नेताहरू र नेतृत्त्वतहबाटै सुरु भए प्रभावकारी हुने देखिन्छ। यसमा जसले वा जुन राजनैतिक दलले पहिले यसतर्फ योजनाबध्द कार्यहरूको  पहल वा सुरुवात गर्छ उसैले सबैतिरबाट जनताको मन जित्न सफल हुनेछ यसमा शङ्कै छैन। 

       आर्थिक उन्नतिको प्रवल सम्भावनाहरूले ओतप्रोत नेपालमा राजनीतिक दलहरूबीच समझदारीको वातावरण तयार गरेर  देशमा दिगो शान्ति, सुरक्षा र प्रगतिको अपरिहार्यतालाई प्रत्याभूति गर्दै तिनलाई  मूर्तरूप दिने क्रममा  देशमा विद्यमान प्राकृतिक, साँस्कृतिक, आर्थिक, पर्यटकीय सम्भावना र स्रोतहरूलाई के-कसरी अत्यधिक रूपले जनता र देशको हितमा हुने गरी  लाभप्राप्त गर्न सकिन्छ त्यसका लागि  परम्परागत सोचभन्दा भिन्न किसिमले योजना र कार्यक्रमहरू बनाइ सफलरूपले कार्यान्वयन गर्ने अनुकूलको वातावरण जरूरी भइसकेकोछ। हाम्रो बुध्दि-बर्कत, क्षमता, योजना, बजेट र रकमले भ्याउदैन, सक्दैनौँ भने पनि भूमण्डीकरणको आजको युगमा सक्षम व्यक्ति, कम्पनी वा निकायहरूको विज्ञतालाई उपयोग गरेर उनीहरूलाई लगानीको अवसर जुटाइ हाम्रो आफ्नो स्रोतहरूबाट बढीभन्दा बढी लाभ लिन सक्ने अवस्था तयार पार्न पछि पर्नु हुने वेला छैन। विदेशीको ऋण र अनुदानमा कत्ति दिन देशलाई निर्भर गराउने?

                    स्वदेशीको साथै विदेशी पूँजीलाई आकर्षित गर्ने, उद्योग-व्यवसायमा उनीहरूको लागि अनुकूल हुने तथा  नेपालीहरूको विज्ञता र रोजगारीको समेत सुनिश्चतता हुने गरी “उद्योग-व्यवसाय मैत्री देश”को रूपमा नेपाललाई विकसित गर्न के-कस्ता नियम-कानुन, शर्तहरू आवश्यक पर्छन् तिनको पहिचान एवं सफल कार्यान्वयन  गरी नेपाललाई १० वर्षभित्र “विश्वको प्रगतिन्नोन्मुख देश”को लहरमा पु-याउने सत्सङ्कल्पसाथ नेपाल र नेपाली लाग्न सक्ने उपयुक्त वातावरणको सृजना आजको टड्कारो आवश्यकता बनिसकेको छ। विश्वका कैयन् मुलुकहरूसँग नभएका स्रोत र अनुपम सम्पदाहरू नेपालमा छन्। शोधनान्तर घाटाको स्थितिलाई न्यून तुल्याउँदै देशलाई आर्थिक रूपले समृध्द तुल्याउन यो बाहेक अर्को उपाय छैन।

                    नेपालको प्रजातन्त्रप्राप्तिको हाराहारीमा भनेजसो स्वतन्त्रता,  स्वाधीनता र प्रजातन्त्र पाएका विश्वका कैयन् मुलुकहरूको विकासको गतिलाई हेर्दा हाम्रो अवस्था नाजुक र लाजमर्दो छ। आज नेपालका शिक्षित, अशिक्षित एवं सुयोग्य जनशक्तिको गन्तव्य विदेश पलायन भइरहेको अवस्थामा नेपालको यस्तो कल्पना गरौँ जहाँ भोलि गएर सबै नेपालीले यही रोजगारी पाउने मात्र नभई विश्वका सबै मानिसहरूका लागि जीवनमा एक पटक नघुमी नहुने, नहेरी नहुने, नगई नहुने साँच्चैको  अकल्पनीय मनमोहक देशको रूपमा नेपाललाई स्थापित गर्न सकेमात्र वास्तविक रूपमा  नयाँ नेपालको सपना साकार हुनेछ। कुरा र भाषणले नयाँ नेपाल बन्ने होइन। असल सोच, असल विचार, भ्रष्टाचारमुक्त नेता, कार्यकर्ता, कर्मचारी  र नागरिक समाज तथा  यथार्थ र वास्तविक योजनाहरूको सफल कार्यान्वयनबाट मात्र नयाँ नेपालको परिकल्पना साकार हुन गई बल्ल अस्थीरताबाट उन्मुक्तितर्फ नेपाललाई डो-याउन सम्भव हुनेछ। सबै मिलेर नेपाललाई भूस्वर्ग बनाउन आजैदेखि सकारात्मक सोचसाथ विभिन्न योजना, विभिन्न कार्यक्रम, विभिन्न सद्‌सङ्कल्पहरू जो जहाँ छौँ त्यहीँबाट सुरु गरौँ त्यसको सकारात्मक तरङ्गहरू सबैतिर फैलिन गई एक दिन उज्वल नेपाल देख्ने सपना जरुर पूरा हुनेछ।

राजनीतिक दलका नेताहरूले आफू र आफ्नो दलको स्वार्थलाई भन्दा पनि देश र देशबासीको उन्नति, कल्याण र विकासका लागि ध्यान दिनु पर्ने तथा त्यसका लागि एक कदम पछाडि हट्नुपर्छ भने पनि हट्नु दूरदर्शीतापूर्ण कार्य हुन जानेछ। सत्तामोहका अनेकथरी नाटकको मञ्चन हेर्दा-हेर्दा जनताको आँखा टट्टाइसकेको अनुभूति सबैले गरेको हुनुपर्छ। आपसी सहमती, समझदारी र मिलेर देश विकासको प्रण गर्नुबाहेक अर्को विकल्प छैन।सधैँ सत्ताप्राप्ति, लेनदेन र भागबण्डामा नै राजनीतिलाई बिटुल्याउँदा नेता र राजनीतिप्रति जनताको घृणा बढ्ने  र वितृष्णा जाग्ने निश्चित छ। यसको असर तत्काल पर्दै जाने त छँदै छ साथै आउँदा कैयन् वर्षहरूसम्म तिनलाई मेटन सकिने अवस्था हुँदैन। यो अत्यन्त संवेदनशील र विचारणीय कुरा छ राजनीति गर्नेहरूले विचार पु-याउनु आवश्यक छ।

                                  ****************