Sunday, August 14, 2011

निहित स्वार्थबाट माथि नउठी हुँदैन


                              

                                                              
धेरैजसो मानिसको आन्तरिक स्वभाव जिम्मेदारी लिनै नचाहने बरु त्यसबाट उम्कन हरदम अनेक तरहबाट प्रयास गरिरहने भनौँ न एक किसिमको गैरजिम्मेवार प्रवृत्तिको हुन्छ। आश्चर्य कहाँनिर लाग्न सक्छ भने फेरि यस्तै व्यक्ति अवसर पाएदेखि के-के न गरेर देखाउँछु भनेर गुट्टी हाँकिरहेको हुन्छ।यस्तो कसरी  हुन सक्छ? यो जो कसैको मनमा स्वाभाविक रूपले उब्जन सक्ने  प्रश्न हुन सक्छ।कि त यस्तो व्यक्तिले आफैलाई चिनेको हुँदैन कि त उसले अवसरको महत्त्व नै बुझेको हुँदैन।यस परिस्थितिमा अनेक बहानाबाजीको परिकल्पना हुनु, अरू कसैको कारण केही गर्न सकिएन भन्नु वा दोष अर्कालाई दिन प्रयास गर्नु यस्तै-यस्तै हुन सक्छ त्यसभित्रको अन्तर्कथा!
गल्ती गर्ने मानिसको स्वभावै पनि यस्तो हुन्छ कि उसले आफ्नोभन्दा अर्काको गल्तीलाई उजिल्याइरहेको हुन्छ मानौँ उसमा कतै कुनै दोषै छैन।यस्तो प्रवृत्ति राख्नेहरूको भीड हिजोभन्दा आज, आजभन्दा भोलि गर्दै बढ्ने वातावरण झन्-झन् सृजना हुँदै गइरहेको छ। यसो हुनुमा अरू कसैको होइन हामीले नै सृजना गरेको मूल्य-मान्यता,विचार, धारणा, संस्कार र परिस्थिति नै धेरै हदसम्म जिम्मेवार छ भन्दा फरक पर्दैन। यसलाई द्रुततररूपले बढाउन राजनैतिक वाद, कुनै निश्चित विचारधाराद्वारा सृजित परिस्थिति, राज्यव्यवस्थाको रवैया पनि कुनै न कुनै रूपले साझेदार भएको छ भन्दा हुन्छ।ल्याकत, क्षमता, प्रतिभा र ज्ञानको होइन, अझ भनौँ असल, गुणी, सज्जन, क्षमतावान् सबै हाम्रा नभई हाम्रा सबै राम्रा भन्ने पलपिँदो संस्कारले नै यस्तो प्रवृत्तिलाई मलजल गरेर हुर्काउन मद्दत गरिरहेको छ। यो यहाँ-उहाँ भन्ने छैन सबैतिर बढ्दै गइरहेको छ।साँच्चै भन्ने हो भने यो जताततै उर्वर बन्दै गइरहेको छ।आ-आफ्नै निहित स्वार्थको खेलले यहाँ काम गरिरहेको हुन्छ जुन सबैले थाहा पाएका हुँदैनन्। 
समानता र समरसताको कुरा भाषणमा हुन्छ, नीतिमा, कार्यक्रममा हुन्छ, ऐनको ढड्डामा हुन्छ यथार्थता र व्यवहारमा त्यो देख्न पाइने अवस्था अत्यन्त दुर्लभ छ सबैतिर।आफ्नाले छुट र सजाय नै भोग्नु नपर्ने वा आँखा चिम्लिदिने वा थाहा पाए पनि थाहा नपाएजस्तो गरी बसिदिने यत्रतत्रको धरातलीय यथार्थलाई हेर्दा कस्तो अनुभूति होला सर्वसाधारणलाई कल्पना गरौँ त! कति डरलाग्दोसँग यस्तो प्रवृत्तिले बढावा पाउँदै गइरहेको छ! यस परिस्थितिमा स्वतन्त्रताको कुरा के सही रूपमा चरितार्थ हुन सक्ला? शङ्कै छ।यस्तै मत्स्यन्यायको बोलाबाला अहिलेदेखि होइन उहिलेदेखि हुनेखानेको, बलियाको, शक्ति हुनेको बलियो हतियार बनेर आएकै हो।यसैले सामन्ती सोच र संस्कारलाई जन्माएको हो, बढाएको हो।समयले शैलीमा केही परिवर्तन गरेको होला या भिन्न रूपमा प्रस्तुत भएको हुन सक्ला तर परिणाम उही कटुताले भरिएको, तिक्तताले पूर्ण हुनाको कारण त्यहाँ कुनै भिन्नता नदेखिन सक्छ। एकाध कुनै यसभन्दा फरक परिणामलाई हेरेर, देखेर वा भोगेर हामीले कहीँ पनि कतै पनि अन्याय हुँदैन वा छैन भन्न सक्ने परिस्थिति पाउन गाह्रो छ।जस्तोसुकै प्रजातान्त्रिक मुलुकै किन नहून् त्यहाँ पनि कुनै भिन्न र स्वतन्त्रतापूर्वक बाँच्न सक्ने वातावरण नबनी सकेको भोगाइ अधिकांशको हुने गरेको अनुभूति देख्न, सुन्न पाइन्छ।
कहाँ के हुने हो कसैलाई थाहा छैन किनभने अहिले मानिसले नै डर, खतरा र भयलाई जानी नजानी सिर्जना गरिरहेको तर्फ तपाईँहरू कत्तिको सजग हुनुहुन्छ ! मानिसकै उर्वर दिमागका अनुसन्धान र आविष्कारका कतिपय वस्तु र इकाइहरूले क्षण-क्षणमा भय सिर्जना गरेको छ।नदी-खोला, समुद्र, हिंस्रक जनावर, भूत-प्रेतको भय त अब पुरानो र एकादेशको कुराजस्तो हुन लागिसक्यो।प्राकृतिक भय-त्रासभन्दा अप्राकृतिक रूपको भय-त्रासले मानिसलाई तर्साइरहेको छ।भयलाई हटाउन निर्भयताको वातावरण निर्माण जरुरी छ। निर्भयताको जगेर्ना कसरी गर्ने? कसले गर्ने? कहिले गर्ने प्रश्नमाथि प्रश्न स्वाभाविक रूपले तेर्सिन्छन् तर समाधानको बाटोको कुरा आउँदा तैँचुप-मैँचुपको स्थितिले के उचित समाधान निक्लेला? सोच्नु पर्ने वेला आइसकेको छ। 
स्वच्छन्दता, उच्छृङ्खलता, विकृति, विसङ्गति र वितण्डालाई जहाँतही प्रश्रय दिने अनि अनुशासन, सुशासन, नैतिकता, जीवनमूल्यका कुरा गरेर केही काम लाग्ला? पहिलो कुरा त विचारमा स्वतन्त्रता, चिन्तनमा मुक्तता, व्यवहारमा अनुशासन हुन सक्यो भने बल्ल स्वतन्त्रताको परिपक्व फूलको साथ निर्भयता खिल्न सक्छ। तर स्वतन्त्र र उन्मुक्त वातावरणमा हुर्कन सक्ने, बढ्न सक्ने परिस्थितिलाई कसरी अतिक्रमण गरेर जानाजान अप्राकृतिक मात्रै नभनौँ भयग्रस्त संसारको निर्माणमा लागिपरिरहेका छौँ शान्त चित्तले एकछिन तटस्थ भएर सम्झौँ त एकपछि अर्को गर्दै अनेकौँ मुटु नै जिरिङ्ग हुने किसिमका डरलाग्दा परिदृश्यहरू जता हे-यो त्यतै आउन सक्छ वा अझ भनौँ देखिन सक्छ। आखिर सबै थरथराएका छन् सर्वत्र सृजना हुँदै गइरहेको भययुक्त परिस्थितिबाट ! यस्तो खतरनाक परिस्थिति जसले स्वतन्त्रतालाई होइन स्वच्छन्दता, उच्छृङ्खलता, वितण्डता, दण्डहीनतालाई बढाइरहेको छ त्यसलाई निमिट्यान्न तुल्याउनेतर्फ स्वतन्त्रताको हनन हुन्छ भनेर भूल गरिरहेकोलाई कहिले बुझ्ने? एउटा आलोकाँचो मानिस वा एउटा दिग्भ्रमित व्यक्तिले सजिलैसँग सैयौँ व्यक्तिलाई गोलीको निसाना बनाउने अवस्थाको निर्माण हुँदै जाँदा पनि या भनौँ परम्पराको नाउँमा चलेका कतिपय विकृतिले व्यक्ति, परिवार र समाजलाई धुजा-धुजा पारे पनि त्यसको मूललाई जरैदेखि  खोजी त्यस्तो परिस्थिति आउन नदिनेतर्फ दृष्टि दिँदा मात्र ऐन-कानून वा सुरक्षाको घेरालाई  बढाएर हुँदैन व्यक्ति-व्यक्तिको विचार र धारणामा सकारात्मक रूपान्तरण ल्याउने तथा मानवीय चेतनाको अभिवृध्दि गर्ने किसिमका आत्मिक विकासको प्रस्फुटन गर्ने, कुनै निश्चित धर्म, वादको परितुष्टि गर्ने होइन बरु ज्ञानलाई कसरी बढाउन सकिन्छ, चेतनाको स्तरलाई कसरी उद्दीपन गर्न सकिन्छ त्यसतिर ध्यान नजाने हो भने विश्वमा एक-दुई होइन अनेकौँ दुर्घटना निम्तिन सक्छ भन्ने कुरामा कुनै शङ्का छैन।मौजुदा परिस्थिति अझ भयावह हुँदै जाने कुरामा कहीँ प्रश्न गर्न सकिने ठाउँ छ र? एकछिन गम्भीर भएर सोचौँ!
मानिसको अन्तर्चेतनालाई सुस्त पार्ने, धूलित पार्ने वा मानवीय व्यवहारलाई पशुताको कोटिमा पु-याउने खालका आहार, विहार, आनीबानी आजको संसारको सभ्यताको परिसूचकझैँ मानिने स्थितिमा सकारात्मक रूपको परिवर्तन नआउञ्जेलसम्म विकृति, विसङ्गति एवं विध्वंशको परिपाटिले महत्त्व पाइरहनेछ जसको अर्थ हुन्छ मानवीय स्वभाव र संस्कारमा मलीनता वा ग्लानी ! मानिस-मानिसबीच जातको नाममा, वर्णको नाममा, रङ्गको नाममा, धनी-गरिबको नाममा, हुने र नहुनेको नाममा, देश र महादेशको नाममा, धर्म र सम्प्रदायको नाउँमा भेदभाव जहाँसम्म रहिरहन्छ तबसम्म मानवीयताको कुरा केवल कागजमा सीमित हुनेछ भन्नेमा विमति कसैको होला भन्ने लाग्दैन।यस्तै विडम्बनापूर्ण परिस्थितिले द्वन्द्व र अशान्तिलाई नचाँहदा-नचाँहदै पनि अग्रभागमा ल्याएर स्थापित गराइदिएको छ।
द्वन्द्व र अशान्तिको परिवेशको जति बृध्दि हुन्छ त्यति नै मानिसमा रहेको सृजनशीलता, प्रतिभा, सीप र उन्नतिको पवित्र भावनाहरू आफसेआफ मर्दै जान्छन्।यसलाई मर्न नदिने हो र जगाउँदै मानवताको विकास र सम्वर्ध्दनमा सहयोगी तुल्याउने हो भने विद्यमान जति पनि द्वन्द्व र प्रतिद्वन्द्विताको कारक तत्त्व र कसरहरू छन् वा अशान्तिका कालो बादल मडारिरहेका छन् तिनलाई विचार, चिन्तन र धारणाको माध्यमबाट  रूपान्तरण गर्न सक्ने सकारात्मक सोचाइको वातावरण सानै उमेरदेखि दिएर समग्रमा सामाजिक परिवेश यस्तो सृजना गर्नु प-यो कि जहाँ कुनै किसिमको जातीय, धार्मिक, साम्प्रदायिक भेदभावको लेससम्म नहुने परिस्थिति निर्माण गर्दै विश्वव्यापीरूपले जुट्ने अवस्थाको सूत्रपात गरी  सर्वत्र उदारता, व्यापकता र विशालतालाई अभिवृध्दि गर्ने संस्कारलाई प्रवर्ध्दन गर्ने तथा सङ्कीर्णतालाई समाजमा कुनै स्थान नदिई विराट, विशाल र विस्तीर्ण हृदयको महत्त्वलाई आत्मसात् गर्दै शान्ति, समृध्दि र विकासको सम्भावनाको ढोका खोल्नतिर लाग्नु नै मानवीयता हो र यही नै एक्काइसौँ शताव्दीको विशेषता एवं गुणवत्ता आगामी शताव्दीको लागि उपहार दिन सक्ने आत्मीय परिस्थिति निर्माण गर्न सक्यौँ भने साँच्चै नै यो जत्तिको बुध्दिमानी र सकारात्मक कदम अरू कुनै हुन नसक्ने पक्का छ।
युध्दले शान्ति ल्याउँछ वा अशान्तिले एक दिन शान्ति ल्याउँछ भन्ने विश्वास र भ्रममा परुञ्जेल विश्वमा कहिल्यै शान्ति आउन सक्तैन। शान्ति त शान्तिबाट नै आउँछ न कि युध्दबाट! युध्दबाट आएको शान्ति अनेकौँको मृत्युले ल्याएको सुखद् होइन कि दु:खद् शान्ति हो। स्मशानको शान्ति केको शान्ति ? त्यो त मुर्दा शान्ति हो। युध्द अधिकांशको लागि घातक भए पनि कसैको लागि फाइदाको व्यापार वा स्वार्थको परिपूर्ति हुने भएकाले यसलाई बढाउने प्रवृत्तिले आजको संसारमा व्यापकता पाउँदै गएको छ। किनभने ठूलठूला राष्ट्रहरूको आम्दानीको स्रोत वा आर्थिक तरक्की नै यसैभित्र समेटिएको छ।यसैले यसभित्र प्रतिस्पर्धा छ, होडबाजी छ सामान्य नागरिकहरू जेसुकै हुन्, मरून् कि बाँचून त्यससँग यस्ता प्रतिस्पर्ध्दीहरू कुनै सरोकार नै नराख्ने मनोवृत्तिमा पुगेको अवस्थाले मानवतामाथि नै खतराको घण्टी बजेको मौजुदा परिस्थितिमा जायज र वातविक विषय विलखबन्दमा परेको महसुस हुँदैन भने संसारलाई बुझ्न अझ धेरै बाँकी छ भन्ने सम्झे हुने बेला आइसकेको छ।महँगा युध्दकविमानहरू, अनेकौँ किसिमका हातहतियारहरू, युध्दपोतहरू, सुरक्षा र सेनामा ठूलो लगानी भन्नु के संसारलाई रक्तरञ्जित तुल्याइ मानवतामाथि रगतको खोलो बगाउँछु भन्ने मनोवृत्तिकै विकृत रूप होइन? यसैमा प्रतिस्पर्धा छ चाहे विकसित चाहे अविकसित राष्ट्र-राष्ट्रबीच।यसैको प्रत्यक्ष असर व्यक्ति-व्यक्तिमा, समाजमा, राष्ट्र-राष्ट्रमा एवं अन्ताराष्ट्रिय तहमा व्यापक बन्दै गइरहेको अवस्थालाई सुखकरी भन्न हुने स्थिति नै छैन तर सही र वास्तविक तथ्यलाई स्वीकार गर्ने मनस्थितिमा बहुसङ्ख्यक व्यक्ति, समाज र राष्ट्र अझै भएजस्तो लाग्दैन।समग्र विश्वकै प्रतिनिधित्व गर्न सक्ने न कुनै यस्ता पुरुषार्थी राजनेता आजसम्म जन्मिए जसले यी वास्तविक सत्यलाई छर्लङ्ग विश्वसामु उजागर गरिदेओस् । संसारको  विश्वव्यापी दु:खको कारक तत्त्व नै यही भएको छ कि सबै आ-आफ्नो स्वार्थसिध्दिको बन्दी भई त्यसैमा रमाइ-रमाइ आत्मरतीमा लहसिनु।संसारमा जति पनि मानवीय विनाश, ध्वंश, युध्द भएका छन् तिनको मूल तिनै आत्मरती नै हुन्, अहंकार हुन्, स्वार्थ हुन्, लोभ हुन्, षडयन्त्र हुन्। यी निहित स्वार्थबाट माथि नउठीकन, प्राणीमात्रकै हित-कल्याण नचिताईकन, शान्त, सुसमृध्द समाज, राष्ट्र र विश्वको निर्माणको कामना नराखीकन, समझदारी र हरेक समस्यामा हुने मिलनबिन्दुको खोजी नगरीकन किमार्थ मानवीयताको सम्वर्ध्दन, प्रवर्ध्दन र विकास हुन सक्तैन भन्ने कुरा घाम जत्तिकै टड्कारो छ।
<drgovinda.tandon@tandon> 

     

No comments:

Post a Comment